دیدنی‌های خوزستان – معبد زیگورات چغازنبیل
اگر به سفرهای ماجراجویانه و تاریخی در دنیای باستان علاقه دارید، ما شما را به همراهی در این سفر دعوت می‌کنیم. کجارو قصد دارد به یکی از شهرهای باستانی سفر کند و بنایی شگفت‌انگیز از عصر ایلامی‌ها را به شما معرفی کند. این شهر، دوراونتاش یا چغازنبیل نام دارد و معبدی شگفت‌انگیز در دل خود دارد. همچنین، این مکان نخستین اثر تاریخی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
معبد زیگورات چغازنبیل
اگر نام ایلامی‌ها را شنیده‌اید و با تاریخ و تمدن آن‌ها آشنا هستید، احتمالاً نام چغازنبیل نیز به گوشتان خورده یا حتی آن را مشاهده کرده‌اید. محوطه چغازنبیل در واقع یک شهر باستانی از دوره ایلامی است که وسعتی برابر با ۱۰۰ هکتار دارد. زیگورات چغازنبیل، که به عنوان معبد چغازنبیل نیز شناخته می‌شود، بنایی چندطبقه و شگفت‌انگیز است و مهم‌ترین سازه باقی‌مانده از این شهر باستانی به شمار می‌آید. این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد به دستور یکی از قدرتمندترین پادشاهان ایلامی ساخته شد و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به فرمان آشور بانی پال، پادشاه آشوری، در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام، ویران گردید. در کتیبه‌ای آمده است:
«من زیگورات شوش را که از آجرهای لعابدار با سنگ لاجورد ساخته شده بود، ویران کردم… معابد ایلام را با خاک یکسان نمودم… شوش را به ویرانه‌ای تبدیل کردم… صدای انسان و بانگ شادی از آنجا رخت بربست…»
با توجه به اهمیت و ارزش چغازنبیل، در دی‌ماه سال ۱۳۴۸ به‌عنوان یک اثر ملی شناخته شد و در سال ۱۹۷۹ میلادی به‌عنوان نخستین میراث جهانی ایران در فهرست یونسکو ثبت گردید. در ادامه، اطلاعات بیشتری درباره این بنای شگفت‌انگیز ارائه خواهیم داد.
علت نام‌گذاری معبد چغازنبیل
زمانی که چغازنبیل کشف شد، قبل از آغاز کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی در این منطقه، یک تپه بزرگ به شکل سبد معکوس وجود داشت که به همین دلیل به نام محلی چغازنبیل شناخته شد. این نام از دو واژه «چُغا» به معنای تپه در زبان لری و «زنبیل» به معنای سبد تشکیل شده است. اما نام اصلی این مکان، بر اساس کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های به دست آمده، در زبان ایلامی «ال- اونتاش» (Al Untash) و در زبان اکدی «دور اونتاش» (Dur Untash) است. در این کتیبه‌ها ذکر شده که این شهر در دوران اوج شکوه و عظمت ایلام به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان قدرتمند این امپراتوری، ساخته شده است؛ به همین دلیل آن را ال اونتاش به معنای شهر یا قلعه اونتاش می‌نامیدند.
داستان زیگورات چغازنبیل
امپراتوری ایلام پیش از به حکومت رسیدن مادها در ایران حکومت می‌کردند. یکی از پادشاهان معروف این امپراتوری به نام اونتاش گال، در سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد دستور ساخت شهری مذهبی و سلطنتی به نام دوراونتاش در نزدیکی رودخانه دز و شهر باستانی شوش صادر کرد. این شهر و معابد آن برای پرستش دو خدای بزرگ و حامی امپراتوری ایلام یعنی ناپیریشاه (خدای شهر انشان) و این شوشینک (حامی شهر شوش) احداث شده و در مراسم‌های آیینی پذیرای زائران بود و سکونت دائمی نیز در آن وجود داشته است. در این شهر سه حصار تو در تو ساخته شده است که هفت دروازه دارد و در فاصله بین هر دو حصار کاخ‌ها، بناها، معابد و سازه‌های متعددی قرار دارند.
- محله شاهی
محله شاهی در میان حصار بیرونی و حصار میانی واقع شده است. این منطقه شامل بناهایی نظیر کاخ شماره سه، کاخ شماره دو، کاخ-آرامگاه و معبدی خشتی به نام نوسکو، همچنین واحدهای مسکونی ساده در شمال و قبور پراکنده می‌باشد. کاخ-آرامگاه دارای پنج سرداب آجری است که زیر سه اتاق آن قرار دارد و از آجر، ملاط، قیر طبیعی و گچ ساخته شده است. در این کاخ، آجرهای لعابدار منقوش، نقاشی‌های دیواری، گل‌میخ‌های لعابدار، تابلوی‌های تزیینی موزاییکی، درهای مزین با شیشه‌های رنگی و حوضچه‌ای سنگی کشف شده است.
- محله تمنوس
فاصله بین حصار میانی و حصار درونی به نام محله تمنوس یا محوطه مقدس شناخته می‌شود. در این ناحیه، معابد متعددی برای الهه‌ها و خدایان ایلامی و همچنین خدایان فرهنگ‌های دیگر وجود داشته که به همین دلیل این مکان مقدس به شمار می‌آید. در این محله، ۱۰ معبد کشف شده است و آجرهای کتیبه‌دار همراه با نام خدایانی که معابد به آن‌ها اختصاص یافته، به دست آمده است. بر اساس این اسناد کتبی، طراحی معابد بیشتری برای این محله انجام شده بود، اما به دلیل مرگ شاه، ساخت آن‌ها نیمه‌کاره باقی ماند.
در سمت شرقی این محله، چهار معبد وجود دارد که متعلق به ایزدان پینیکیر، ایم (اداد)، شلا، شیموت و نین الی (بلت الی) و در پایان به نپراتپ هستند. این معابد به‌عنوان معابد شرقی شناخته می‌شوند. دو معبد ساده و چهارگوش از دیگر معابد تمنوس هستد که در فاصله نزدیکی از حصار درونی ساخته شده‌اند.
زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل، بزرگ‌ترین و بلندترین سازه شهر اونتاش گال به شمار می‌آید. این بنا به شکل چهارگوش و در پنج طبقه با ابعاد ۱۰۵ در ۱۰۵ متر ساخته شده است و به صورت هرم، از پایین به سمت بالا کاهش می‌یابد. در بالای این سازه، معبد کوچکی قرار دارد که ارتفاع آن ۵۲ متر بوده، اما در حال حاضر تنها ۲۵ متر از آن در دو و نیم طبقه باقی مانده است.
مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل
ساخت زیگورات چغازنبیل در دو مرحله صورت گرفته است. در مرحله اول زیگورات روی سکویی با اضلاعی به طول ۱۰۵ متر ساخته شد و شامل یک حیاط مرکزی مربع بود که پیرامون آن رواق‌ها و اتاقی‌های باریک قرار داشت. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر از بیرون بوده است.
در مرحله دوم، ورودی رواق‌ها و اتاق‌هایی که به حیاط مرکزی راه داشتند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده است که به ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را تشکیل می‌دهند؛ به عبارت دیگر، پایه هر سه این طبقات از کف طبقه اول آغاز می‌شود.
بنابراین، زیگورات چغازنبیل بنایی از خشت است که با آجر پوشانده شده است. در طبقه چهارم، معبد کوچکی به نام “معبد اعلی” به شکل یک اتاق ساخته شده بود. این معبد، که به کوکونوم Kukunum معروف است، به ناپیریشا، یکی از خدایان بزرگ مناطق مرتفع ایلام تقدیم شده است. تنها تعداد کمی از افراد برجسته و کاهنان اجازه ورود به این بخش را داشتند. در حال حاضر، معبد اعلی وجود ندارد و تنها گل میخ‌ها و آجرهای لعابدار آن باقی مانده است.
معماری زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل دارای چهار پلکان است که همگی به ورودی طبقه اول متصل می‌شوند و با استفاده از پلکان واقع در جنوب غربی، امکان دسترسی به طبقات بالاتر فراهم می‌شود. تعداد پلکان‌های آجری و سنگ‌چین در این زیگورات تقریباً برابر به نظر می‌رسد، اما در نقاطی که زمین شیب‌دار است، تعداد آن‌ها متفاوت است. این پلکان‌ها از آجر ساخته شده و با لایه‌ای از سنگ‌چین محافظت می‌شوند.
در بخش‌هایی از پلکان‌ها که به معبد اعلی منتهی می‌شوند، طاق‌های هلالی طراحی شده و برخی قسمت‌ها نیز به منظور تأمین نور، فاقد طاق هستند. در اطراف ورودی‌ها، مجسمه‌های حیوانات به عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شدند که دو نمونه از این مجسمه‌ها در کاوش‌ها یافت شده است. یکی از آن‌ها مجسمه شیردال یا شیر عقاب است که در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر است که می‌توانید آن را در موزه ایران باستان مشاهده کنید.
جالب است بدانید که زیگورات دارای سیستم ناودانی بوده تا از آسیب‌های ناشی از باران جلوگیری کند. در هر یک از دیوارهای طبقه اول، چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطحی را جمع‌آوری می‌کنند و یک ناودان دیگر نیز وظیفه دفع آب‌های پلکان و درها را بر عهده دارد. این ناودان‌ها پس از رسیدن به سطح مصطبه، به شکل آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی ادامه می‌یابند و در صحن نیز احتمالاً از طریق آبراهی به چاه‌های موجود هدایت می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته که به طبقه اول متصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشانده شده‌اند و در برخی نقاط برای جلوگیری از سقوط ناگهانی و تند آب، به صورت پلکانی طراحی شده‌اند.
صحن زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل توسط صحن‌ها و حیاط‌هایی احاطه شده است که با آجر و خرده سفال پوشانده شده و شامل بناها و سازه‌های متنوعی می‌باشد.
صحن شمال شرقی: این صحن بزرگ‌ترین صحن زیگورات به شمار می‌آید و محل تجمع مردم عادی بوده است. در اینجا پودیم یا سکوی اجتماعات وجود دارد. همچنین، پایه‌ای آجری مدور در این صحن مشاهده می‌شود که احتمالاً برای نصب کتیبه‌ها یا مجسمه‌ها استفاده می‌شده و برخی آن را ساعت خورشیدی می‌دانند. علاوه بر این، سه سکوی مربع شکل با آجرهای لعابدار و چاه دفع آب نیز از دیگر سازه‌های این بخش هستند.
صحن شمال غربی: این قسمت شامل چندین معبد، نیایشگاه، کارگاه، پایه آجری مدور، دو حلقه چاه و سکوهای اهدای نذورات می‌باشد. معابد موجود در صحن شمال غربی به ناپیریشا یا گال، کریریشا و ایشنی کرب، از الهه‌های ایلامی تعلق دارند و از مهم‌ترین معابد این شهر به شمار می‌روند. معبد کریریشا و معبد این شوشینک تنها معابدی هستند که نمای آجری دارند. در دیوارها، ورودی‌ها و سکوهای دو معبد ایشنی کرب و کریریشا، آجرهای کتیبه‌دار یافت شده که نشان‌دهنده ساخت این معابد به دست اونتاش ناپیرشا است.
صحن جنوب غربی: این صحن از ديگر صحن‌ها كوچک‌تر است و ممکن است دسترسی به معبد اعلی از پلكان اين بخش زيگورات بوده است. پایه آجری مدور و سه نیایشگاه كوچک در این بخش وجود دارند. از اين نیایشگاه‌ها استوانه‌هايی از جنس سنگ يا خمير شيشه، قطعات زره يا جوشن، دشنه‌های مفرغی، پيكرک‌های حيوانات مانند گراز، گاو نر و كبوتر به دست آمده است.
صحن جنوب شرقی: در این صحن سکوهای خشت پخته و شیب‌دار دیده می‌شود که ردیفی کنار هم قرار دارند و روبه‌روی آن‌ها، یک خمره در کف جاسازی کرده‌اند. احتمالا این بخش برای قربانی کردن حیوانات باشد.
زیگورات چیست؟
زیگورات‌ها، که در زبان سومری به نام “زیقورات” و در ایلامی “زیقورتو” شناخته می‌شوند، نوعی معماری مذهبی و آیینی در دنیای باستان هستند که به شکل برج‌های قیفی طراحی شده‌اند. این سازه‌ها در واقع معابد چند طبقه‌ای بودند که انسان را به خدایان نزدیک‌تر می‌کردند. زیگورات‌ها در دوره‌های مختلف توسط بابلی‌ها و آشوری‌ها در بین‌النهرین و همچنین در دوره ایلامی‌ها در ایران ساخته شده‌اند.
زیگورات چغازنبیل با نمونه‌های مشابه خود تفاوت‌هایی دارد. یکی از این تفاوت‌ها این است که در زیگورات‌های بین‌النهرین، طبقات بالایی بر روی طبقات پایینی قرار می‌گرفتند، در حالی که در چغازنبیل، هر طبقه دارای شالوده‌ای مجزا است و تمامی طبقات از سطح زمین ساخته شده‌اند.
آجر نوشته ها و کتیبه های چغازنبیل
آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های چغازنبیل نقش مهمی در معرفی و شناساندن این بنای بزرگ و شگفت‌انگیز از دنیای باستان ایفا می‌کنند. این مجموعه شامل هزاران کتیبه است که برخی از آن‌ها زیگورات چغازنبیل را مانند کمربندی احاطه کرده و برخی دیگر بر روی آثار و اشیای مختلف نوشته شده‌اند. این کتیبه‌ها به خط و زبان عیلامی نگاشته شده‌اند و در آن‌ها به دلایل ساخت زیگورات، نام سازنده، مصالح و تزئینات اشاره شده است. ترجمه یکی از این کتیبه‌ها به این صورت است:
“من اونتاش نپیریشا، این معبد چندطبقه را با آجرهای طلایی، نقره‌ای، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و دیگر سنگ‌ها ساختم و آن را به خدایان نپیریشا و این‌شوشینیک از محله مقدس تقدیم کردم. هر کس که آن را ویران کند یا آجرهای آن را نابود سازد، یا طلا و نقره‌اش، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و دیگر آجرها را بردارد و به مکان دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، این‌شوشینیک و کریریشا بر او نازل شود و نسل او در زیر آفتاب نابود گردد.”
تا کنون حدود ۶,۵۰۰ قطعه از این آجرها مورد بررسی قرار گرفته است و در متن تمامی آن‌ها نام اونتاش گال مشاهده می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده این است که این شهر و معبد به فرمان این پادشاه بنا شده‌اند.
شگفتی های چغازنبیل
معماران ایلامی با دقت و هوشمندی، مکان شهر چغازنبیل را با توجه به ویژگی‌های طبیعی انتخاب کردند و برای آن طرح و نقشه‌ای نیز طراحی کردند. این شهر در نزدیکی رودخانه دز واقع شده است که امکان استفاده از آب آن را فراهم می‌ساخت. همچنین، قرارگیری شهر بر روی یک برجستگی طبیعی، خطر سیلاب‌ها و طغیان‌های رودخانه را کاهش می‌داد و پشته‌های طبیعی به‌عنوان دیواری در برابر طغیان‌ها عمل می‌کردند. جالب است که در روزهای آفتابی، از بالای زیگورات می‌توانستند شهر باستانی شوش، که قدیمی‌ترین شهر ایران به شمار می‌رود، را مشاهده کنند.
مهندسان و معماران ایلامی با جهات چهارگانه جغرافیایی آشنا بودند و به همین دلیل، هر یک از اضلاع زیگورات به سمت جهات اصلی شمال، جنوب، شرق و غرب ساخته شده‌اند.
یکی از شگفتی‌های چغازنبیل، سازه آبی یا سیستم دفع آب آن است. در ابتدا این سازه به عنوان تصفیه‌خانه شناخته می‌شد که آب جمع‌شده در خارج از حصار شهر را با توجه به قانون ظروف مرتبط تصفیه کرده و از طریق کانال‌ها به حوضچه‌ای کوچک درون شهر منتقل می‌کرد. مردم از این حوضچه آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کردند. اما بر اساس تحقیقات جدید، مشخص شده است که این سازه برای دفع آب‌های سطحی درون محوطه شهر طراحی شده و آب‌های ناشی از بارندگی را از داخل شهر به خارج هدایت می‌کرده است. همچنین در دیوار بیرونی شهر دو سازه مشابه وجود دارد که به شدت آسیب دیده‌اند.
اولین نمونه‌های شیشه‌گری در ایران از هزاره دوم پیش از میلاد در چغازنبیل کشف شده است. این یافته‌ها شامل مفتول‌های شیشه‌ای هستند که به عنوان بخشی از درها و پنجره‌های معبد چغازنبیل مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این اشیا که به صورت انبوه و با ابعاد یکسان تولید می‌شدند، نشان‌دهنده دانش و توانایی ایلامی‌ها در به کارگیری مواد خام و تولید اشیای شیشه‌ای است.
چغازنبیل چگونه کشف شد؟
داستان کشف معبد چغازنبیل به سال ۱۹۳۹ میلادی برمی‌گردد. در این سال، گروهی از اعضای شرکت نفت ایران و انگلیس در حین یک پرواز هوایی در نزدیکی محوطه چغازنبیل، به تپه‌ای بزرگ و محصور در میان دو دیوار برخورد کردند. یکی از زمین‌شناسان این گروه به نام براوان (Brown) تعدادی آجر کتیبه‌دار را از سطح محوطه جمع‌آوری کرده و وجود این تپه را به هیئت باستان‌شناسی مشغول به کار در شوش اطلاع داد.
از آن زمان، توجه باستان‌شناسان فرانسوی به این محوطه جلب شد. در سال ۱۹۳۵، نخستین بازدید باستان‌شناسان از این مکان توسط دو عضو هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به نام‌های ون در مییر (Meer) و لویی لوبرتون (Louis Le Breton) انجام گرفت. پس از این بازدیدهای اولیه، کاوش‌های علمی در این محوطه آغاز شد که تا دهه‌های اخیر ادامه یافت. عمده کاوش‌هایی که به شناخت بیشتر از شهر دوراونتاش منجر شد، توسط رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، انجام شد.
چغازنبیل کجاست؟
چغازنبیل در استان خوزستان قرار دار دارد و یکی از جاهای دیدنی شوش به شمار می‌رود. این معبد در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه واقع است.
اثر جهانی چغازنبیل از طریق مسیر جاده شوش به اهواز قابل دسترسی است. همچنین با در پیش گرفتن جاده شوشتر به هفت تپه یا همان جاده کشت و صنعت کارون می‌توانید به چغازنبیل برسید.
آدرس چغازنبیل: استان خوزستان، ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش
نکاتی که در بازدید از چغازبیل باید بدانید
چغازنبیل میراث جهانی است که متعلق به همه است؛ خواهشمند است که در بازدید از این محوطه نکات زیر را رعایت کنید تا این اثر ارزشمند برای نسل‌های آینده نیز باقی بماند.
- در این محوطه سرويس بهداشتی، نمازخانه و آبسردكن وجود دارد.
- محوطه ميراث جهانی چغازنبيل بوفه مواد خوراكی و مغازه ندارد بنابراین آب به‌همراه داشته باشید.
- تهیه بلیط به‌صورت اینترنتی و از طریق درگاه‌های ذکر شده در سایت پایگاه جهانی چغازنبیل امکان‌پذیر است.
- کشیدن سیگار و ریختن زباله در سراسر عرصه ممنوع است.
- ورود با کفش پاشنه میخی و آسیب زننده به محوطه زیگورات ممنوع است.
- در زمان بارندگی و تا حداقل۱۲ و حداكثر ۲۴ ساعت پس از آن، بازديد از محوطه، به دليل جلوگيری از آسيب رسيدن به كف فرش آجری و ساختارها ممنوع است.
- هرگونه عكاسی و فيلم‌برداری حرفه‌ای از مجموعه به‌صورت زمينی یا هوايی، تنها با اخذ مجوز كتبی ار حراست اداره كل ميراث‌فرهنگی استان خوزستان و مدیریت پایگاه جهانی چغازنبیل امكان‌پذير است.
