جاذبه های لرستان – قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی به جا مانده از دوران باستان ایران است. این قلعه باستانی به عنوان یکی از جاذبه‌های معروف خرم آباد در مرکز شهر واقع شده و از دیرباز به دلیل چشمه‌ها و منابع آبی فراوان و طبیعت سرسبز، مورد توجه پادشاهان مختلف ایران قرار داشته است. قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی، محل استقرار پادشاهانی از سلسله‌های گوناگونی همچون ساسانیان، آل بویه، صفویان و قاجار بوده است.
این قلعه در طول زمان توجه بسیاری از باستان‌شناسان را به خود جلب کرده است. ساختار قلعه بر روی صخره‌های کوهپایه و وجود چاهی عمیق در حیاط آن از جمله نکات قابل توجه برای کارشناسان به شمار می‌رود. اگر مایلید بیشتر با این قلعه باستانی در استان لرستان آشنا شوید، با ما همراه باشید.
فلک الافلاک کجاست؟
قلعه فلک الافلاک یکی از زیباترین قلعه‌های تاریخی ایران و جاذبه‌های گردشگری استان لرستان است که در مرکز شهر خرم‌آباد واقع شده است. در بسیاری از منابع تاریخی، این قلعه به نام «دژ شاپورخواست» شناخته می‌شود. ساختار اولیه این بنا به دوران حکومت ساسانیان برمی‌گردد و در طول زمان، بخش‌های مختلفی به آن افزوده شده است. در دوره‌های صفویه و قاجار، تغییرات عمده‌ای در این بنا صورت گرفته و قسمت‌های جدیدی به آن اضافه شده است.
قلعه فلک الافلاک بر روی تپه‌ای بلند و باستانی در مرکز خرم‌آباد قرار دارد. این منطقه در گذشته به عنوان گذرگاهی میان کوه‌های زاگرس شناخته می‌شد و یکی از مهم‌ترین مسیرهای ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و نواحی جنوبی و غربی کشور به شمار می‌رفت. موقعیت این قلعه در سرسبزترین جلگه‌های کوهپایه‌های زاگرس، همراه با سرآب‌های خروشان و هوای مطبوع، آن را از دیگر مناطق متمایز می‌کرد. همچنین، تپه‌ای که قلعه بر روی آن واقع شده، توسط دو رشته کوه از شمال به غرب و جنوب به شرق احاطه شده است که به نوعی مانند حصاری از این قلعه محافظت می‌کند.
در ساخت قلعه فلک الافلاک از مصالحی نظیر آجر، خشت، سنگ و ملات بهره گرفته شده است. وجود چاهی عمیق و یک راه فرار اضطراری در حیاط دوم قلعه، از ویژگی‌های جالب این بنا به شمار می‌رود. این قلعه در طول تاریخ به عنوان محل استقرار بسیاری از حکومت‌ها مورد استفاده قرار گرفته و کاربری‌های متنوعی داشته است. در گذشته، قلعه به عنوان مرکز حکومتی، پادگان نظامی، زندان، خزانه سلطنتی و دیگر کاربری‌های نظامی و سیاسی به کار رفته است. امروزه، این قلعه باستانی به موزه‌ای برای باستان‌شناسی و مردم‌شناسی و همچنین آزمایشگاهی برای مرمت آثار تاریخی تبدیل شده است تا علاقه‌مندان بتوانند از این مکان تاریخی بازدید کنند.
معماری قلعه فلک الافلاک
در ساخت قلعه‌های باستانی ایران، طراحی حصار مناسب در معماری بنا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی به‌عنوان دژ حکومتی مورد استفاده قرار گرفته و به همین دلیل، دیوارهای دفاعی آن، مساحتی حدود ۱۰ هکتار را در اطراف قلعه و در کنار خط ساحلی رودخانه در جنوب شرقی پوشش می‌دهند. همچنین، رودخانه خرم آباد در بخش جنوبی این قلعه به‌عنوان خندقی طبیعی از آن محافظت می‌کند.
شکل کلی قلعه فلک الافلاک به صورت پنج ضلعی منظم است و برج‌های آن ابعاد متفاوتی دارند. دیوارهای قلعه از سنگ آهک ساخته شده و رطوبت را در خود نگه می‌دارند. در داخل قلعه، مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب حفر شده است. به منظور افزایش حفاظت از دیوارها، از کلاف‌بندی چوبی استفاده شده است. در هیچ یک از قسمت‌های قلعه فلک الافلاک تزئینات گچبری یا کاشی‌کاری مشاهده نمی‌شود و تمامی سطوح و نماها با آجرکاری‌های ساده پوشیده شده‌اند. آجرکاری‌ها به صورت لوزی و برجسته طراحی شده و در دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.
دو دروازه به نام‌های «گرداب» در مسیر کاروانسرای کرمانشاه و «خوز» در مسیر راست رودخانه خرم‌آباد، ورودی‌های شهر خرم‌آباد بودند. همچنین سه دروازه دیگر به نام‌های «دروازه شهر»، «دروازه پل» در دیوارهای شمالی قلعه و «دروازه قلعه» در جنوب دژ، دسترسی به قلعه فلک‌الافلاک را فراهم می‌کردند. در این قلعه ۱۴ برج در گوشه‌ها و نمای آن قرار داشت که دو تا از آن‌ها به عنوان برج‌های دیده‌بانی عمل می‌کردند. بخش جنوب غربی قلعه فلک‌الافلاک بر شهر خرم‌آباد تسلط داشت و این قلعه در گذشته در قسمت شرقی شهر خرم‌آباد واقع شده بود.
در تصاویر بازسازی شده قلعه فلک الافلاک که توسط باستان‌شناسان در سال‌های گذشته تهیه شده، بخشی از دروازه پل در شمال غربی این قلعه، مسیر هشتی ورودی آن را نمایان می‌سازد. از بقایای این قسمت می‌توان فهمید که هشتی دارای گنبدی آجری و مسیرهای ورودی و خروجی متقارن بوده است. در نزدیکی این ورودی، بر روی رودخانه خرم‌آباد، پلی وجود دارد که معماری آن شباهت زیادی به پل‌های دوره صفویه دارد. به منظور افزایش مقاومت، دیوارهای قلعه با شیب به سمت داخل از پایین به بالا ساخته شده‌اند تا از احتمال نشست دیوارها جلوگیری شود. همچنین، دیوارها دارای دو لبه و ضخامت زیادی هستند.
اسرار قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از اسرارآمیزترین آثار باستانی به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی است که کاوش‌های باستان‌شناسی و بررسی‌های کارشناسان در طول زمان، بخشی از رازهای این قلعه را فاش کرده‌اند. چاه این قلعه به عنوان مرموزترین قسمت آن شناخته می‌شود و در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی به همراه متخصصان زمین‌شناسی، باستان‌شناسی، هیدرولوژی و معماری، مطالعات و بررسی‌های دقیقی بر روی آن انجام داده است.
کارشناسان با نشانه‌ها و آثار موجود در قلعه فلک الافلاک مواجه شده‌اند که احتمال وجود قنات زیر آن را تقویت می‌کند. هرچند این فرضیه هنوز به‌طور قطعی تأیید نشده، اما نمی‌توان به‌طور کامل آن را رد کرد. چاه این قلعه به صورت دستکند و به شکل عمودی حفر شده است. عمق آن به بیش از ۴۰ متر می‌رسد و در شمال شرقی حیاط اول، پشت طاق نمای بلند واقع شده است. در حال حاضر، منبع آب این چاه به عنوان ریزش‌های جوی معرفی شده، اما احتمال وجود قنات نیز همچنان مطرح است.
با توجه به محدودیت‌های دانش زمین‌شناسی در دوران باستان، انتخاب و محاسبه محل حفر چاه و عمق آن، موضوعی جالب برای کارشناسان به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد که نزدیکی قلعه فلک الافلاک به سرآب گلستان، دلیل حفر چاه در این ناحیه از قلعه بوده است. دهانه چاه تا عمق ۱۵ متر، گشادی بیشتری نسبت به بخش‌های پایین‌تر دارد و به تدریج قطر آن کاهش می‌یابد.
در دیواره‌های چاه قلعه فلک الافلاک، ۱۵۰ حفره مکعبی به‌صورت قرینه وجود دارد که برای تسهیل در بالا و پایین رفتن از چاه طراحی شده‌اند. قدمت سفال‌ها و ملات به کار رفته در دیواره‌های سنگی چاه به دوره پیش از ساسانیان برمی‌گردد. همچنین، جریان آب در کف این چاه همچنان برقرار است و آب آن قابل شرب می‌باشد.
یکی از نکات کلیدی در ساخت قلعه‌های باستانی، تأمین دسترسی مناسب به منابع آب شرب برای ساکنان آن‌ها بوده است. حفر چاه به منظور تأمین آب آشامیدنی در زمان‌های جنگ، زمانی که امکان خروج و تأمین آب از چشمه‌ها و رودخانه‌ها وجود نداشت، از مهم‌ترین چالش‌های معماران به شمار می‌رفت. مناطق کوهستانی به دلیل وجود صخره‌ها و زمین‌های ناهموار، برای سازندگان مشکلات بیشتری ایجاد می‌کرد. چاه قلعه فلک الافلاک یکی از معدود چاه‌های دستکند در صخره‌های آهکی است که به‌طور کامل آب مورد نیاز ساکنان خود را تأمین می‌کرد. امروزه این چاه به یکی از جذاب‌ترین بخش‌های قلعه فلک الافلاک برای گردشگران تبدیل شده است. در بخشی از حیاط این قلعه، زیر اتاق‌های کوچک، تونلی کشف شده که توجه کارشناسان را جلب کرده است. به نظر می‌رسد این مسیر برای فرار در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
موزه قلعه فلک الافلاک
موزه قلعه فلک الافلاک، به عنوان تنها موزه مردم‌شناسی در استان لرستان، فعالیت خود را در دوران حکومت پهلوی آغاز کرده و مجموعه‌ای از آثار تاریخی ارزشمند، از جمله نسخ خطی، را در خود جای داده است. بازدید از این موزه اطلاعات جالبی درباره زندگی بومی مردم لرستان از گذشته تا کنون به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد. این موزه در دو بازه زمانی، از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ و همچنین از ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷، به دلیل تحولات پس از انقلاب اسلامی و کمبود امکانات مناسب برای نگهداری آثار باستانی، تعطیل بود و امکان بازدید از آن وجود نداشت.
موزه فلک الافلاک شامل بخش‌های متنوعی است که هر یک به نمایش آثار برجسته از دوران‌های مختلف تاریخ اختصاص دارد. یکی از این بخش‌ها، موزه باستان‌شناسی فلک الافلاک نام دارد که فعالیت خود را از سال ۱۳۷۴ آغاز کرده است. در این قسمت، ۱۲ ویترین به نمایش آثار باستانی ایران اختصاص یافته و در هر ویترین حدود ۵۰ اثر تاریخی به نمایش گذاشته شده است. از مهم‌ترین اشیای موجود در موزه باستان‌شناسی فلک الافلاک، آثار به دست آمده از «غار کلماکره» هستند که به دوره حکومت هخامنشیان تعلق دارند.
موزه مردم‌شناسی فلک‌الافلاک به عنوان یکی از غنی‌ترین موزه‌های مردم‌شناسی ایران شناخته می‌شود. این موزه در سال ۱۳۸۱ راه‌اندازی شد و ماکت‌هایی از آداب و رسوم مردم لرستان در آن به نمایش گذاشته شده است. با بازدید از این موزه، می‌توانید اطلاعات مفیدی درباره باورها و اعتقادات سنتی مردم لرستان، ابزارهای نوشتاری قدیم این منطقه، پوشاک سنتی، وسایل کشاورزی و آهنگری محلی و همچنین موسیقی بومی لرستان کسب کنید.
در بخش‌های مختلف موزه، ماکت‌هایی از زندگی روزمره مردم لرستان در سالن‌های مختلف به نمایش درآمده‌اند که توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کنند. این ماکت‌ها شامل صحنه‌هایی از مراسم عروسی، سوگواری، ساخت صنایع دستی، شکار، پخت نان و فعالیت‌های زنان لرستان هستند. همچنین در گالری عکس موزه، مجموعه‌ای از تصاویر تاریخی و طبیعی لرستان به نمایش گذاشته شده است. برخی از این عکس‌ها به دوره قاجار مربوط می‌شوند و زندگی عشایر لرستان و طوایف لر را در سال‌های ۱۲۱۸ تا ۱۲۱۹ به تصویر می‌کشند. نسخه اصلی این عکس‌ها در کاخ گلستان تهران نگهداری می‌شود.
یکی از سالن‌های موزه فلک الافلاک به نمایش مجسمه‌های استادان مشاغل سنتی لرستان اختصاص دارد. بازدید از این بخش، مهارت‌های هنری استادان لرستان در زمینه صنایع دستی را به نمایش می‌گذارد. در سالن‌های مربوط به بافته‌های بومی و عشایری، ماکت‌هایی از بانوان لرستان در حال بافت قالی، جاجیم و سیاه‌چادر با دقت و ظرافت بسیار به نمایش درآمده‌اند. اما یکی از جذاب‌ترین قسمت‌های این موزه، سالن موسیقی است که ارتباط عمیق موسیقی با مردم این منطقه را به تصویر می‌کشد. در این بخش، انواع سازهای سنتی لرستان از جمله سرنا، کرنا، دوزله، بور و همچنین سازهای کوبه‌ای مانند دهل و سازهای زهی نظیر تنبور و کمانچه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند. همچنین در سالن نمایش موزه فلک الافلاک، می‌توانید خلاصه‌ای از فرهنگ و تاریخ لرستان را از طریق نمایش فیلم‌های کوتاه مشاهده کنید.
