
دیدنیهای خوزستان – سازه های آبی شوشتر
این بار سفر کافه سفر ما را به یکی از استانهای جنوبی ایران میبرد. مقصد ما استان خوزستان و شهر زیبای شوشتر است، جایی که قصد داریم از سازههای آبی شگفتانگیز آن بازدید کنیم. این مجموعه تاریخی، یکی از برجستهترین نمونههای مهندسی در جهان به شمار میآید و قدمت آن به دوران ساسانیان برمیگردد. همچنین، این آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدهاند.
بنابراین، اگر به دیدن یکی از مهمترین سازههای مهندسی دوران باستان علاقهمند هستید، کافه سفر را در این سفر تاریخی به شوشتر و بازدید از سازههای آبی آن همراهی کنید.
معرفی سازه های آبی شوشتر
عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، توصیفی است که مادام دیولافوا در سفرنامهاش از سازههای شگفتانگیز و حیرتآور شوشتر ارائه داده است. به هیچ وجه اغراقآمیز نخواهد بود اگر سازههای آبی شوشتر را یکی از عجایب ایران و جهان باستان به شمار آوریم. این مجموعه به قدری بزرگ و شگفتانگیز است که با مشاهده آن، به نبوغ و خلاقیت سازندگانش پی خواهید برد.
سازندگان سازههای آبی شوشتر دارای نبوغ و دانش فنی بالایی در حوزه مهندسی هیدرولیک بودهاند. آنها با مدیریت و کنترل منابع آبی، به بهرهبرداری صحیح و اصولی از این منابع پرداختهاند. با ساخت سازههای آبی متعدد و انحراف و انتقال آب رودخانه کارون، بهطور هوشمندانه از آب بهرهبرداری کرده و آن را برای مصارف آشامیدنی، آبیاری مزارع و صنایع مختلف به کار گرفتهاند.
قدمت سازه های آبی شوشتر

اگرچه به نظر میرسد که پایهگذاری سازههای آبی شوشتر به دوران هخامنشیان برمیگردد، اما تاریخچه این مجموعه شگفتانگیز به دوره ساسانی تعلق دارد و ساخت آن به پادشاهانی مانند اردشیر اول و شاپور نسبت داده میشود. با این حال، این مجموعه در طول زمان و در دورههای مختلف به تدریج کاملتر شده و بخشهایی به آن افزوده شده است. بر اساس اسناد و مدارک موجود، در دوران قاجار نیز مرمت و بازسازیهایی در این اثر انجام شده است.
هر یک از سازههای آبی شوشتر دارای کارکرد و کاربرد ویژهای هستند که با یکدیگر، مجموعهای هماهنگ و یکپارچه را تشکیل میدهند. در ساخت و طراحی این سازهها، از مصالحی نظیر سنگ، آجر و ملاط ساروج استفاده شده است. این سازهها در گذشته به رونق صنعت و کشاورزی کمک شایانی کرده و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی ایفا میکردند.
سازههای آبی شوشتر آب را به طور یکنواخت و متوازن به تمامی نقاط شهر منتقل کرده و از طغیانی شدن رود کارون جلوگیری میکردند. همچنین، این سازهها هوای خنکی را ایجاد میکردند که از طریق شوادونها، که در گویش محلی به سردابه و زیرزمین معروف هستند، آب را به منازل مردم میرساندند. علاوه بر این، زمینهای کشاورزی آبیاری میشدند و چرخهای آسیاب برای تولید آرد گندم به کار میافتادند.
سازه های آبی شوشتر کجاست؟
سازه های آبی شوشتر یکی از جاذبههای دیدنی و خارقالعاده استان خوزستان و از مهمترین و ارزشمندترین جاهای دیدنی شوشتر است. این مجموعه صنعتی- اقتصادی در مجاورت بافت تاریخی شوشتر جای دارد و بهراحتی میتوانید از آن دیدن کنید.
برای بازدید از سازههای شوشتر، باید به خوزستان سفر کنید و سپس مسیر رسیدن به شوشتر را دنبال کنید. اگر از تهران حرکت میکنید، میتوانید از آزادراه خرمآباد-اندیمشک به سمت شوشتر بروید که این مسیر تقریباً ۹ ساعت زمان میبرد. پس از ورود به شهر، تابلوهای راهنما شما را به این جاذبه شگفتانگیز هدایت خواهند کرد. همچنین میتوانید از هر کسی درباره مکان سازههای آبی بپرسید؛ او شما را راهنمایی خواهد کرد.
بخش های مختلف سازه های آبی شوشتر

مجموعه سازههای آبی شوشتر شامل اجزای متنوعی از جمله پلها، بندها، آسیابها، آبشارها، کانالها، سیکا (محل استراحت و تفریح) و تونلهای بزرگ برای هدایت آب است. در طول زمان، بسیاری از این سازهها به دلیل سیلابها و عوامل دیگر آسیب دیده و از بین رفتهاند. از میان آنچه که باقی مانده، تعدادی از آنها تحت عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ ثبت شدهاند. پنجم تیرماه، سالروز ثبت این سازهها است که در سال ۱۳۸۸ به عنوان دهمین اثر جهانی ایران شناخته شد. در ادامه، با آثار ثبت شده سازههای آبی شوشتر بیشتر آشنا خواهید شد.
- بند میزان
بند میزان که به نامهای بند قیصر، شاپوری، دولتشاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته میشود، باعث تقسیم آب رودخانه کارون به دو شاخه شطیط و گرگر میشود. به دلیل اینکه حجم آب تقسیم شده در رود شطیط دو برابر حجم آب رود گرگر است، رود گرگر به نامهای دودانگه یا مسرقان و رود شطیط به نام چهاردانگه شناخته میشود.
این بند به منظور تنظیم و کنترل آب جاری در دو رودخانه گرگر و شطیط ساخته شده است و به همین دلیل به آن بند میزان گفته میشود. این سازه به شکل دایرهای از سنگهای تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده و در انتهای آن یک برج کلاه فرنگی قرار دارد. بند میزان شامل چندین دهانه است که مهمترین آنها دهانهای است که وظیفه تنظیم آب دو شاخه رودخانه را بر عهده دارد. به گونهای که اگر دبی آب رود گرگر بیشتر از یک سوم باشد، آب اضافی به شاخه شطیط منتقل میشود و بالعکس؛ که این ویژگی از جمله شاهکارهای معماری این بند به شمار میآید.
- برج کلاه فرنگی
کلاهفرنگی یک برج هشتضلعی است که بر روی پایهای به ارتفاع چهار متر از سطح زمین قرار دارد و مشرف به بند میزان میباشد. در حال حاضر، ارتفاع باقیمانده از این برج به هفت متر میرسد و نمای آن با سنگهای تراشخورده تزئین شده است. در مورد زمان ساخت و کاربرد این برج در شوشتر، نظریههای مختلفی وجود دارد. برخی بر این باورند که این برج به عنوان محل دیدهبانی برای قیصر روم یا شاپور ساسانی و نظارت بر کار کارگران استفاده میشده است، در حالی که عدهای دیگر معتقدند که هدف از ساخت آن نظارت بر مقدار و شدت جریان رودخانه بوده است.
- رودخانه دستکند گرگر
رود گرگر که در شمال شوشتر قرار دارد، یکی از شاخههای فرعی رودخانه کارون است که از طریق بند میزان از آن جدا شده است. این رود بهصورت دستساز و مصنوعی به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی، ایجاد شده است. کف این رود با سنگفرش پوشیده شده و سنگها با بستهای فلزی به یکدیگر متصل شدهاند تا از عمیقتر شدن بستر آن جلوگیری شود.
این رود از میان شهر عبور کرده و آب مورد نیاز کانالها و تونلها را تأمین میکند. در نهایت، گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط ملحق میشود که به همراه رود دز به رودخانه کارون میریزد.
- پل بند گرگر
پل بند گرگر بههمراه سه تونل انحرافی به نامهای شهر، سه کوره و بلیتی در پاییندست بند میزان و بر فراز آسیابها قرار دارند. این پل بند که آب را تراز مشخصی نگه میدارد، روی صخره ایجاد شده و تونلها نیز در درون صخره کنده شدهاند که وظیفه تأمین آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را بر عهده داشتهاند. در حال حاضر نیز با از کار افتادن آسیابها، این آب بهصورت آبشار از دهانه تونلها بیرون میریزد.
- مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
محوطه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر شامل مجموعهای از تونلها، کانالهای فرعی، آسیابهای آبی و سدها است. این مجموعه به گونهای طراحی شده که با بالا آمدن سطح آب رود گرگر، آب از طریق بند به تونلهای سهگانه هدایت میشود. سپس آب به کانالهای مختلف تقسیم شده و پس از عبور از مسیرهای تعیینشده و چرخاندن آسیابها، به شکل آبشارهای زیبا به داخل حوضچهها سرازیر میشود. در حال حاضر، بسیاری از آسیابهای شوشتر تخریب شده و از کار افتادهاند و تنها آسیاب رضا گلاب هنوز به فعالیت خود ادامه میدهد.
- پل بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
پل بند برج عیار پایینتر از محوطه آبشارها و روی رود گرگر بنا شده که در گذشته درون باغ قرار داشته و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین میشده است. در شرق این بند بقایای کانالها و اتاقکهایی دیده میشود. از این محوطه در عهد صفوی و قاجار، بهعنوان نیایشگاه صائبین استفاده میکردند.
- قلعه سلاسل
قلعه سلاسل یا کهن دژ شوشتر قدیمیترین بخش سازه های آبی شوشتر است که قدمت آن را به زمان هخامنشیان نسبت میدهند است. این قلعه علاوه بر داشتن نقش دفاعی برای شهر، در کنترل آب نهر داریون استفاده داشته است. سلاسل در گذشته شامل بخشهایی چون شبستان، سربازخانه، برج، نقارهخانه، قورخانه، حصار و خندق بوده است؛ اما در حال حاضر، از این بنای باشکوه چیزی بهجز چند اتاق زیرزمینی و تونلهای داریون باقی نمانده است.
- نهر داریون
نهر داریون یا کانال داریون از رود شطیط منشعب میشود و آب آن برای آبیاری زمینهای کشاورزی دشت میناب، تأمین آب شرب شهر و دسترسی به قلعه سلاسل مورد استفاده قرار میگیرد. این نهر پس از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل، به سمت جنوب حرکت کرده و از غرب شوشتر عبور میکند. سپس در شمال پل بند لشکر به دو شاخه تقسیم میشود. قدمت این کانال به دوران هخامنشیان و به ویژه به زمان داریوش نسبت داده میشود.
- پل بند شادروان
شادروان یکی از پلهای مشهور کشور به شمار میآید که داستان ساخت آن در شاهنامه روایت شده است. فردوسی اشاره میکند که برانوش، یکی از سربازان سپاه شاپور ساسانی که در جنگ با رومیان پیروز شده بود، مسئول ساخت این پل بوده است. این پل که از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده، در شاخه شطیط واقع شده و در کنار آن بقایای چند آسیاب نیز مشاهده میشود.
- بند خاک
یکی دیگر از بندهای مجموعه سازه های آبی شوشتر، بند خاک است که در خارج از حصار غربی شهر روی نهر داریون و ۵۰۰ بالاتر از پل بند لشگر قرار دارد. این بند سطح آب را چندین متر بالاتر آورده و از طریق کانالهای متعدد بهسمت باغها هدایت میکرد. این بند که احتمالا در زمان ساسانیان ایجاد شده، در زمان قاجار مرمت شده است.
- پل بند لشکر
بعد از بند میزان، پل بند لشکر سالمترین سازه آبی این مجموعه است و در ساخت آن مانند سایر سازهها از آجر، سنگ و ساروج استفاده شده است. این پل بند نقش مهمی در ارتباط بین شوشتر و روستاهای جنوبی داشته است و شوشتر را به شهر عسگر مکرم مرتبط میکرده و از دورازههای مهم شوشتر به شمار میرفته است. در ضلع جنوبی پل بند لشگر نیز بقایای سه آسیاب و در انتهای ضلع شمالی آن، روی صخره چارطاقی وجود دارد.
- پل بند شرابدار
پل بند شرابدار در جنوب شوشتر و روی نهر داریون قرار دارد و از سنگ و ساروج ساخته شده است. این پل بند راه ارتباطی قلعه نظامی خرم را با شمال نهر داریون برقرار میکرد و قدمت آن را به دوره اشکانیان نسبت میدهند.
در سفر به سازه های آبی شوشتر کجا اقامت کنیم؟
بهتر است بدانید چنانچه تصمیم به ماندن در شهر تاریخی شوشتر را دارید، مراکز اقامتی متعددی در این شهر وجود دارد که میتوانید شب را در آنها سپری کنید و از تماشای مجموعه سازه های آبی شوشتر در شب نیز لذت ببرید. در ادامه تعدادی از این مکانها را معرفی میکنیم:
- هتل سنتی خانه طبیب: چهارراه امام – کوچه سنگفرش
- هتل سنتی سرابی شوشتر: خیابان عبدالله بانو، پشت بقعه عبدالله بانو
- هتل گرگر: بلوار دانشگاه آزاد اسلامی – داخل محوطه دانشگاه
- اقامتگاه سنتی افضل: چهارراه امام – کوچه سنگفرش – کوچه افضل